In de Kempen, Noord-Brabant, is iets bijzonders aan de hand. Verscholen in de bossen liggen ‘kabouterbergen’: heuvel waar kabouters zouden wonen. Na enig doorgraven blijkt dat het om grafheuvels uit de Romeinse tijd gaat. Ik ging op pad met kabouterprofessor Johan Biemans, om een bezoek te brengen aan de Kabouterberg in Hoogeloon.
Enthousiast ontvangt Johan me in zijn huis in Bergeijk. Zijn verhalen en drukke agenda (‘Ik kom per dag nog een uur te kort’) verraden niet dat er een 91-jarige tegenover me zit. ‘Ik ben een bezienswaardigheid als ik buiten kom’, vertelt Johan, ‘ik loop zonder rollator, woon nog op mezelf. Ik mankeer niets!’ Johan zet zich al zijn hele leven in voor het behouden en doorvertellen van Brabantse cultuur, dialect en verhalen. ‘Weerwolven, heksen en kabouters’, noemt hij op, ‘al eeuwen vertellen mensen elkaar daarover in de Kempen. Een grafheuvel wordt een kabouterberg, een zwarte kat bij het vee een heks in vermomming.’ Van die drie mythische wezens hebben de kabouters het meest welwillende imago. ‘Alles wat mensen niet afmaken, dat doen de kabouters voor je, zo gaan de verhalen. Ze bakken je brood af, dorsen je graan… Je moet wat lekkers voor ze klaarmaken in de avond, en dan gaan ze ’s nachts aan de slag. Maar je moet ze niet bespieden, want dan steken ze je ogen uit!’
Johan groeide op in de jaren ’30 en ’40 in Bergeijk, zijn familie woonde naast het kerkhof. Voor hem was dat geen spannende plek. ‘Verhalen over heksen, weerwolven, spoken en kabouters, ik vond het prachtig. Voor mij zijn ze fantasie.’ Dat doet voor hem niet af aan hun betekenis: ‘Fantasie, dat is nog steeds mijn grootste rijkdom. Iéts maken vanuit niets!’ Dat is ook iets om door te geven, vindt hij. ‘Niet iedereen kent de kabouterverhalen, maar toch blijft men altijd weer gefascineerd hier in de streek. Ik vertel ze ook alweer aan m’n achterkleinkind, dat is er dol op!’ Johan laat me prentenboeken over kabouters in de Kempen zien, recent uitgegeven door de VVV in samenwerking met basisscholen die ze enthousiast gebruiken.
Ik stap met Johan in de auto naar de Kabouterberg bij Hoogeloon. Eerst gaan we langs het standbeeld van Kabouterkoning Kyrië, dat sinds 1985 midden in het dorp staat. Koning Kyrië komt als motief in veel Europe volksverhalen voor. Interessant dat deze oorspronkelijk Rooms-katholieke streek ook bekend staat om verhalen over heksen en kabouters: Brabantse mythes zoals de kabouterverhalen gaan voor Johan moeiteloos samen met het christelijk geloof. Intussen gaat het er in de kerk nooit over. Dat was vroeger wel anders. ‘Ik hoorde voor het eerst over kabouters toen ik bij de nonnen op de kleuterschool was. Ze hadden kabouterbeeldjes in de tuin, en elke keer verzon een zuster er een ander verhaaltje bij.’ Intussen valt me op dat die kabouters er niet alleen zijn voor vermaak. Ik wijs Johan op het bordje onder het standbeeld van Koning Kyrië, waarop staat dat hij in de gaten houdt of ‘goedheid, gemoedelijkheid en hulpvaardigheid in acht worden genomen.’ Kabouters staan kennelijk symbool voor het harde boerenleven, maar kunnen dus ook een morele functie hebben: deze hier prent de gemeenschap belangrijke waarden in voor het samenleven. Is die functie vrijgevallen toen de kerk minder invloed kreeg in de samenleving, vraag ik me af?
We rijden door naar de grafheuvel, de Kabouterberg, en stoppen langs de weg bij een klein houten huisje. Hier zou het in de buurt moeten zijn, maar we moeten eerst dieper het bos in. De route is aangegeven met allerlei kabouterbeeldjes, maar ook van Disney- en andere figuren. En dan doemt hij daar voor ons op, de grafheuvel van Kabouterkoning Kyrië.
We staan even stil bij de groene heuvel. Om en naast de heuvel zijn stenen muurtjes gemetseld, en er staat ook een soort altaar van resten van Romeinse beeldhouwwerk. ‘Dat hebben ze bij het opgraven van het Romeinse graf en de villa hier vlakbij gevonden, en daarmee hebben ze het oorspronkelijke ontwerp nagebootst’, weet Johan. ‘Waar een verhaal over landschap verteld wordt, fantasie of mythe, daar is iets gebeurd,’ zegt hij, ‘en dus ging men in de 19e eeuw de heuvel afgraven.’ Dit archeologisch onderzoek werd na 1990 pas weer opgepakt. Het bleek dat hier een Romeinse legeraanvoerder begraven was, die stierf in de 2e eeuw na Christus. Deze Romein liet na zijn pensioen bij Hoogeloon een mooie villa bouwen met een grote wachttoren. Hij werd begraven in wat een van de grootste grafheuvels in de omgeving zou worden. De oorspronkelijke heuvel is afgegraven, maar in 2016 gereconstrueerd op initiatief van lokale belangengroepen. Aan de achterkant is een vleermuizeningang: kabouters en vleermuizen, die gaan blijkbaar goed samen…
Johan vertelt dat het ontstaan van alle Kempense kabouterverhalen samen moet hebben gehangen met de vele grafheuvels in de streek. Door de tijd zijn de herinneringen van de mensen die de heuvels hebben gemaakt, verloren gegaan, maar de bewoners van de Kempen kenden de heuvels als onderdeel van het landschap. De mysterieuze heuvels spraken vast tot de verbeelding. Zo gaven de kabouterverhalen betekenis aan het landschap, en een reden om ze ’s nachts in het donker te mijden.
Het fascineert me, dat de grond hier in Noord-Brabant zo’n oude, gelaagde geschiedenis kent. Romeinse resten als deze, midden tussen akker en bos. Kabouterverhalen die al eeuwen worden doorverteld. Beeldjes en knuffeltjes van kabouters die recent zijn neergelegd, ook op de Romeinse resten. En dan Johan, die me vertelt over de grafheuvels en de fantasie van de Brabantse Kempen. Verhalen over kabouters zijn duidelijk verhalen over het landschap. Waar mensen zijn, zijn kabouters, besef ik. Daar kun je van alles over fantaseren, nog steeds. Tegelijkertijd zet zo’n standbeeldje iets vast in de tijd: ‘goedheid, gemoedelijkheid en hulpvaardigheid’. Is dat dan ook fantasie, of trekken mensen zich daar daadwerkelijk iets van aan? Welke waarden zouden de Kempenaren koning Kyrië vandaag de dag in de mond leggen?
Geef een reactie